Di Geshikhte fun Disne

Shalom Tsirlin

The Disne Book of Remembrance, Page 18

Disne iz nit kayn alte shtat. Zi iz gegrindet gevarn als a shtat mit fir hundert yar zurik. In Disne zaynen nit farblibn kayn monumentale sharidim, vas zoln edut zagn vegn ir fargangenhayt. Zi iz kaynmal nit geven kayn tsenter mit a chashuvn historishn vert, cdei historiker zoln ir bashribn in zayere farshongen un vikhtike shriftsteler zoln zi dermanen in zayere shriftn. Afilu kayn pinkas ha-kehil iz nit farblibn nokh ir. S'iz a groyser sefek oyb s'iz bikhlal geven a pinkas in Disner kehilah. Nor aynike gebaydes, vas khotsh shoyn in unzere tsaytn zaynen zay shoyn geshtanen pust un halb ruinirt, habn dokh dertsaylt, a dank zayer oyszeen, vegn Disner "chashuv" fargangenhayt. Ven Disne iz geven a administrativer tsenter, zaynen in di hayzer geven vikhtike melucha'she amtn vi di "Kazna Tshaistve" di "Oprava", di "Turme" un andere.

Nakhdem vi Disne iz nakhn Ershtn Velt-Krig vider ariber tsu Poyln hat di Poylishe regirung montirt aynike ruinirte hayzer un hat dort geefnt artsiungs-anshtaltn, cdei tsu farshpraytn di Poylishe kultur tsvishn der yidisher un vays-rusisher befelkerung, velkhe hat zikh nit oysgetsaykhnt mit ir simpatie tsu der Polisher makht. Nor tsu zayer amaliken "prakht" zaynen di hayzer nit tsurikgekumen.

Khotsh der "Povit" hat gehaysn, oykh unter der poylisher makht, oyf Disner namen, zaynen dokh ale regirungs amtn nit geven in Disne nor in Gluboke, velkhe gefint zikh b-erech 70 km. vayt fun ir. Di shtat iz aroysgerisn gevarn fun ir natirlekher savivah in demografishn, shprakhlekhn, kultureln un ekonomishn gebit. Fun a tsentrale shtat in ir umgegnt iz zi gevarn, fun yar 1921 ven s'iz gechatamet gevarn der shalom-abmakh tsvishn Poyln un Rusland, a klayn, unvertfole shtetl, vayt fun ire natirlekhe tsenters. Di komunikatsie mitlen kayn Rusland zaynen fun ir apgerisn gevarn un kayn naye alternative vegn tsu di naye tsenters hat der nayer rezhim nit geboyt.

In forshtat fun Disne iz geven der alter Beit-Olam. Di shtaynerne matzbeot, shvarts fun altkayt, zaynen badekt geven mit grinem shimel. Koym-koym hat man gekent layenen an oyfshrift oyf di alte shtayner. Kh'gedenk nit, az der historisher denkmal zol amal vern geforsht durkh visnshaftler, khotsh das hat gekent tsugevn vikhtike informatsies in tsuzamenhang mit der geshikhte fun der yidisher bafelkerung in Disne. Ver ken es haynt dergraychn tsu di alte tayere matzbeot? Hat di sovietishe hant nit oysgefirt ire oyfboy plener oyf di letste simanim fun yidishn yeshuv in Disne?

An ander plats velkher hat oyf undz zayner tsayt gemakht an ayndruk als a historisher

p. 19

denkmal un hat unz spetsiel interesirt in geven der inzl, velkher hat zikh gefunen in shlos fun bayde taykhn, di Disne un di Dvine. Di polakn habn es gerufn "Batory's Inzl". M'hat geshmuest, az der inzl in a kinstlekher un gegrabn gevarn loytn bafel fun poylishn kenig Stefan Batory, velkher hat regirt in di yarn 1576-1586, tsu krigs tsvekn, kegn dem rusishn tsar Ayvan "der groyzamer". Nor das zaynen geven bloyz dertseylongen on a visnshaftlekhn untergrund dertsu.

Nit bazitsndik kayn masgebnde kveln vegn di oybndermante pletser un nit habndik kayn meglekhkait tsutsukumen tsu di historishe dokumentn, velkhe gefinen zikh in Poylishn historishn arkhiv, vu m'volt zikher gekent gefinen historishe ydiout vegn Disne muzn mir zikh banugenen mit imformatsies fun kveln, velkhe mir bazitsn In farsheydene entsiklopedies habn mir gefunen das termin "Disne di Shtat", velkhe dertseyln undz vegn farsheydene tkufot fun ir forgangenhayt. Di poylishe entsiklopedies farbreytern zayere raykh un brengen merer historishe pratim, vas zeinen forbundn mit barimte gesheenishn in der poylisher geshikhte, vi z.b.--Encyklopedja powszechna--(di algemayne enziklopedie), velkhe iz dershinen in Varshe in 1861 un der Slownik geograficzny (der geografisher verter-bukh) un bayde zaynen in di ayntslhaytn zeyer enlekh tsu dem vas balangt di ershte tsaytn nakhn grundn di shtetl: vi der yar fun grindung un di historishe gesheenishn, vas zaynen forgekumen in di ershtn yarn fun ir ekzistents.

Andere kveln habn gevidmet Disne nor aynike shorot. In der "Yevreiskaya Entsiklopediea" (di yidishe entsiklopedie) gefinen mir vikhtike statistishe tsifern vegn di yidn in Disne un umgegnt. In sovietishe, vi oykh amerikanishe un englishe kveln, zaynen di pratim zeyer karg un shpendn nit fil for unzer teme. Interesant, iz mir habn kayn kveln vegn Disne in der yidisher shprakh.

----

Disne iz geevn di tsntrale shtat in ir umgegnt, velkhe hat gehaysn Disner umgegnt ("povit"), tsuersht in Minsker krayz un shpeter in Vilner. Di shtat gefint zikh oyf der maarav-Dvine, dort vu di taykh Disne gist zikh in ir arayn, in Ways-Rusland. Der merhak fun Disne kayn Minsk iz b-erech 54 km. un kayn Vilne umgefer 500 km.

Tsuersht iz Disne geven a dorf, oder a landvirtshaftlekhe kolonie. Dem m-amad fun a shtat hat zi bakumen in 1563 durkh Sigmund (III) August fun Poyln der letster kenig fun di Jagiellonen. Das iz geshen nakhdem vi Sigmund August hat farshpilt in krig kegn Ivan dem Groyzamen badaytndike shtakhim oyfmn tsafon-mizrakh grenets zvishn Poyln un Rusland un tsvishn andere oykh di shtat Polotsk, velkhe iz nit vayt fun Disne. Der polisher kenig hat dan bashlosn tsu forfestikn di shtetl un als bafestikte grenets-shtat iz zi farblibn aynike yar.

Disne, azoy vi andere shtetlekh oyfn tsafon-mizrakh grenets fun Poyln--Rusland, iz farvandlt cdei zikh tsu fortaydikn kegn dem rusishn faynd, in a tkufah, ven di politishe lage fun Poyln iz geven shtark badroht. S'is zeyer meglekh, az der "Batory-Insl" iz take gegrabn gevarn durkh dem kenig Batory als ershte fartaydikungs-linie in di festungen fun shtetl.

Der kenig Stefan Batory hat aynike mal bazukht Disne. In zayn krigs-tsug aptsunemen polotsk fun di rusishe aynnemr, in 1579, hat er revidirt in Disne di regirungs militer unter der anfirershaft fun Miletski, der podolier voyevode. In zelbn yar hat er in Disne gerikhtet

p. 20

zayn artilerie ayder er hat atakirt di rusishe militer fun Ivan "Dem Groyzamen". Dem fertn Oygust 1579 iz forgekumen in Disne di fayerlekhe tseremonie fun nominirn Gothard Kettler, dem kurlandishn prints als vasal, velkher hat geshvoyrn trayhayt Batory'n. Di tseremonie iz forgekumen in der anveznhayt fun senatoren un dem gantsn militar. Fun Disne iz aroys di poylishe militer aynnemen Polotsk. In zayn marsh oyf Pskov, in 1581, hat Batory vider bazukht Disne un hat dort vider revidirt zayn militer un aroysgegebn kamf-farordnungen.

Der ibergang fun dem gebit fun unter der poylisher makht, vas ire kenign Sigmund August un Stefan Batory habn zikh batsoygn tsu di yidn mit tolerants, tsu der tsarisher makht, vas on ir shpits in feshtangen Ivan "Der Groyazmer" hat gebrakht di yidn fun dem gebit fil tsarot un laydn.

In 16-tn yarhundert hat Poyln dergraycht ir maksimale teritoriale ekspansie in ir historie a dank ir "unie" mit Lite. (Di faraynikung fun di bayde felker iz vider bashtetikt gevarn in der "unie" in Lublin). Di lender fun tsafon, oyfn baltishn yam, vi mizrakh-Praysn, Livonie un Kurland (Latvie), habn anerkent di poylishe hegemonie. Ivan, nakhdem vi er hat matzliach geven ayntsunemen di mdeinah'lekh un faraynikn zay mit Rusland, hat angehoybn a gerangl kegn Poyln cdei durkhtsubrekhn a veg tsum Baltishn Yam. Stefan Batory hat bavizn mbatal tsu makhn ale Ivan's plener.

Ivan der Ferter der "Groyzamer", velkher hat zikh ayngeredt, az er iz a "Got Oysderveyter", iz geven an achzor, on gaystikn glaykhgevikht, a shachor un hat zikh oysgetsaykhnt mit shinat yisrael. S'iz bavust, az in zayne opmakhn mit Poyln hat er arayngeshribn a b-pirush'n bading, az di yidn zol nit gegebn vern kayn drisat regel oyf der rusisher teritorie. Historiker habn in zayn fanatisher fayntshaft tsu yidn gezen a rezultat fun der bavuster bavegung fun "Khfirah", velkhe hat zikh farshpreit in sof fun fufzntn yorhundert in Moskve un iz arayngedrungen in tsarishn hoyf un afilu tsvishn di galakhim. Di rusn habn derin gezen a min bavegung fun annemen di yidishe religie.

Andere visnshaftler, vider, habn gezen in zayn negativer batsiung tsu yidn nor an oysdrik fun kristlekhe knaot, velkher er hat badorft cdei rayntsuvashn zayne farblutikte hent.

Der goral hat gevolt az Disne zol anerkent vern als shtat genoy in yar, ven Ivans militer hat ayngenommen Polotsk. Oys shinah un achzariut hat er bafoyln tsu dertrinken in der Dvine di yidn fun der Polotsker kehilah, velkhe habn nit maschim geven antsunemen di pravoslavne emunah. S'iz geven vinter tsayt 1563 un der taykh iz geven dik farfroyrn. Loytn bafel fun tsar hat men oyfgebrakht dem ayz un dertrunken di Polotsker yiden. Nakh dem vi Stefan Batory, velkher iz geven gants yidn-frayndlekh, hat tsurik apgenomen Polotsk un vider ir faroynikt mit Poyln, iz vider banoyt gevarn di Polotsker kehilah (1579).

In 1583 hat Batory gegrindet in Disne a roymish-katolishe parafie, velkhe er hat ibergegebn di yezuitn fun Polotsk. In tsayt fun zayn rezhim habn di yezuitn angehoybn arayndringen kayn Poyln un der kenig, hofndik mit zayer hilf tsu farvirklekhn zayr shtrebung tsu faraynikn Polyln mit Transilvanie un Moskve, hat di untershtitst. Er hat gehoft, az di yezuitn veln im helfn shalom-makhn tsvishn di katolikn un di protestantishe ekstreme grupn, vi di "Luteraner" un di "Moravishe Brider". Der kenig hat zikh take antoysht fun zay gants shnal, nor zayer gezetslekh arayndringen in Disne iz gevarn a fakt. Zayer hashpaah hat zikh farshpreit un hat shtark geshedikt di yidn. In 1605 habn di yezuitn

p. 21

bakumen fun Poylishn kenig Sigmund dem Drittl Wasa erlaykhterungen tsu forbraytern di shtakhim fun zayer parafie in gegnt. Un oyb das iz veynik hat der voyevode Kristof Kholkhavski gebrokht in Disne di frantiskaner. Di habn oyfgeboyt in 1773 di shtaynerne katolishe kirkhe baym Dvine, anshtat di hiltserne, velkhe iz dort geshtanen.

Interesant tsu bemerkn, az Disne un ir umgegnt iz geven on aygntum fun Felix Pats, der dukhs fun Lite. Er hat apgegebn zayne giter di benediktiner fun Vilne un di Poylishe konstitutsie hat es bashtetikt in 1775.

Der fakt, vas Disne gefint zikh oyf tsvey groyse un brayte taykhn iz taylmal geven for ir a brchah un taylmal a kvele fun tsaar un payn. Biz 1793, dem yar fon der tvayter chalokah fun Poyln, iz Disne geven a halb fortifitsirte shtat. Der bavofnter gerangl tsvishn Poyln un Rusland oyf dem gebit habn di Disner aynvoyner gefilt oyf zayer layb. Als a bafestigkte shtat hat Disne shtendik gedroht ruinirt tsu vern un zi hat zikh nit gekent antviklen ekoonomish un demografish.

Fun 1793, tsayt gants Ways-Rusland tsuzamen mit andere rizike shtachim fun Poyln zaynen mit gevald foraynikt gevarn mit Rusland, hat zikh Disne angehoybn entviklen un afilu gewarn a tsenter in ir umgegnt. In 1795 hat Disne gehert tsu minsker krayz un iz 1842 iz zi ariber tsu Vilner krayz. Als komunikatsie mitl tsvishn Disne in Vilne hat gedint di ayznban linie. In a reshimah velkhe iz geshribn gevarn in 1861 layenen mir, az in Disne iz geven a shtat forvaltung un a beity yatumim, a polizay-amt un a tsentraler shtayer amt fun der umgegnt, a post amt, a tsol-amt, a gerikht, 6 batei midrashim, 2 krayz kirkhes un a katoylishe kirckhe. Di bafelkerung in Disne in yenem yar hat getsaylt 6646 nefshot, fun zay 883 pravoslaver, 2273 katolikn, 16 luteraner,, 2062 yidn un 6 musulmener.

In shtat zaynen geven arum 500 hayzer, fun zay 8 geboyt fun tsigl. Der shtatisher bodn iz geven 599 desyatin, oyser di 40 desyatin oyf velkhe s'zaynen oyfgeboyt gevarn di khayzer.

Durkh Disne zaynen in yenem yar durkh s'chorot iberhoypt tavoah un zoymen, velkhe m'hat geshikt kayn Rige. In shtat zaynen geven 63 kromen in vert fun hekher zibn hundert toyznt rubl, un be-erech a 100 varshtatn.

Fun geografishn hinzikhten gefint zikh Disne in a frukhtbarn playn, velkhe iz gut zu kultivirn tavoah, flaks, frukht un grinsn. A helft fun Disner "Povit", b-erech 257,496 kvadrat viorst zaynen geven badekt mit velder. Oykh di velder zaynen geven a kvele fun parnasah for di Disner aynvoyner in tsayt fun geviser: in friling un harvest tsayt, flegn durkhshvimen durkh di Disner taykhn hunderter toyznter belkes als eksport kayn Rige.

Da zeen mir gants daytlekh, az ven Disne hat oyfgehert zayn a grenets shtat un zi hat zikh tsurikgekert tsu ir natirlekhn gegent, hat zikh geendert tsum gunstn ir ekonomishe entviklung, velkhe hat mit zikh gebrakht oykh a demografishe enderung.

----

Ven un fun vanen zaynen gekumen di yidn kayn Disne un ir savivah?

Vi gezagt, zayne nit ibergeblibn kayne historishe dokumentn vegn Disner kehilah. Di ershte statistishe tsifern vegn Disner kehilah zaynen fun yar 1797. Di tsifern un di geshikhte fun di yiden in Ways-Rusland, ermeglekhn unz umgefer aroyfbrayngen aynike gedanken vegn der oybndermanter frage.

Di girushim fun yidn in sof fun fuftntn yarhundert, velkhe habn oysgeleydikt Eyrope fun yidn, habn mit zikh gebrakht a shtrom fun yidishe emigratsie fun Daytsland kayn Poyln-Lite, in di gebitn tsvishn der Elba un Dniepr. Loyt kristlekhe traditsies iz dertseylt vegn yidn in yener tkufah

p. 22

in Kiever krayz. S'zaynen foran historiker, velkhe maynen, az tsu di yidn fun Poyln un Lite zaynen tsugekumn di sharidim fun di hekhere shikhtn fun Kuzarish-Mongolishn folk, velkhe habn zikh Magyar geven.

In zekhtstn yarhundert hat di ekspansie fun der Poylish-Litvisher medinah farshtarkt dem eksport fun landvirtshaftlekhe produktn un fun holts kayn maarav Eyrope. Di poylishe regirung hat fonandergetaylt di landvirtshaftlekhkhe ayngenomene rizike shtakhim tsvishn dem hershndn shikht in land un di habn mit ale mitlen gezukht vegn cdei oysnutsn es oyf a maksimaln ofn l-tovah zayere keshenes. Nit farshteyendik alayn in landvirtshaft, in handl un virtshaftlekhe administratsie habn di shlyakhtes gegebn zayere hoyfn in arende tsu yidn, velkhe zaynen geven bahavnt in di virtshaftlekhe tsveygn. Oyf aza ofn habn yidn angehoybn arayndringen in di virtshaftn oykh in Vays Rusland, s'iz shver zikh fortsushteln das bazetsn un entviklen fun di gebitn in Ways-Rusland, azoy vi di ukrainer stepn, on der vikhtiker shpendung un flaysikayt fun di yidishe arendern, say in finansieln vi oykh in eksport gebit. Mir habn shoyn oyvn dermant, az ayder Disne iz gevarn a shtat, iz zi geven a landvirtshaftlekhe kolonie, velkhe hat gehert tsu aynem fun di poylishe magnatn. Meglekh, az das iz geven ayner fun der familie Pats, der dukhs fun Lite un er hat es opgenebn in arende a yiden, azoy vi andere hoyfn in gegnt.

Di yidn-frage hat zikh tsum ershtn ervekt in Rusland, nakh der ershter chalukah fun Poyln, ven in Yekaterine der Tsveyters tsaytn hat Rusland tsugenumen fun Poyln Polotsker un Mohilover krayzn mit zayere hundert toyznt yidn. Shver iz geven Rusland tsu bashtimen vegn ir batsiung tsu yidn. Deriber iz take ir batsiung nit geven stabil. Fun ayn zayt hat di regirung nit gekent zikh batsien pozitiv tsu yidn, vayl das iz geven in gegnzats tsu der kristlekh-fanatisher tzavah fund der rusisher kenigin Alizavieta, velkhe hat nit gevolt "Genisn un fardinen fun yezuses shinaim". Fun tsveytn tsayt iz geven Rusland's lage shver in ekonomishn hinzikht un zi hat nit gekent nit anknipn batsiungn mit yidishe krayzn, vas nor zay habn ir gekent helfn. Azoy arum hat der gubernator Graf Tshernishev nit formel erloybt di yidn tsu farnemen zikh mit handl un organizirn kehilot in di shtet un derfer. Di yidn iz gegebn gevarn di meglekhkayt tsu genisn fun di rekht, velkhe zay habn bazesn unter dem poylishn reshim.

Di shtat ordnung, velkhe s'iz ingefirt gevarn in Rusland, loyt velkher der untersheyd tsvishn shatishe aynvoyner un socharim vert gemostn loytn kapital vas yeder fun zay farmagt, hat shtark getrofn di yidn, vayl bayde kategories zaynen geven bagrenetst tsu lebn nor in shtat. Di ordnung hat take ermeglekht yidn oysgeveylt tsu vern in di munitsipale amtn fun di shet, aber das hat ervekt shinah bay di kristlekhe aynvoyner. Glaykhtsaytik hat di regirung farordnt aroystsutraybn ale yidn fun di derfer un hoyfn un bay zay tsugeroybn zayere parnasah kveln.

Un azoy dertsaylt a polotsker yid fun yener tkufah (1782): "m'hat bay di yidn tsugenumen di fabriklekh tsu brayen bir un produtsirn bronfn, di kretshmas un andere parnasah kveln. Toyznder mishpachot zaynen fararemt gevarn. Glaykhtsaytik hat men ayngenfirt bagrenetsungen for yidn in handl un mlachah". Yidn zaynen mit gevald aribergefirt gevarn in di shtetishe birger klasn.

A yidishe delegatie hat gebrakht for der kenigin Yekaterina a bite tsu farlaykhtern di farsheydene gzarot tsulib di laydn, velkhe zay habn farshaft di yidn. Di kenigin hat in a gutmotikn gayst aroysgegebn a bafel, velkher hat, khotsh er iz nit oysgefilt gevarn bizn sof aber er hat dokh farlaykhtert di parnasah for yidn. M'ken cimaat festshteln, az da in geven der onheyb fun

p. 23

"tachum ha-moshav" gzirah, velkhe hat bagrenetst das voynen fun di yidn in Rusland nor in di krayzn, vu yidn zaynen geven gediht kontsentrirt. Azelkhe zaynen tsum ershtn geshafn gevarn in Vays-Rusland.

In sof ekhtsntn yarhundert hat oysgebrakhn a hunger in Ways-Rusland. Di poretsim habn eksportirt a tayl fun di tvoah un fun ander tayl tvoah habn zay oysgearbet sharfe getranker, velkhe zay habn oykh eksportirt kayn oysland, nit iberlazndik for di brayte masn kayn broyt. Di komisie, velkhe iz nominirt gevarn durkh der regirung oystsuforshn di sibah fun hunger, hat oysgefunen, az di yidn zaynen shuldik, un ale farlaykhterungen zaynen betel gevarn. Di yidn habn vider gemuzt vandern in shtat, aber di shtetishe kristn habn bay zay tsugeroybit di rekht fun shtetishe birger un di rekht tsu handlen.

In der vayterdiker tavele iz forgeshtelt gevarn di bafelkerungs bavegung in meshech fun 100 yar, 1797-1897, un der antayl fun di yidn in shtetishn handl in di 8 yar 1797-1805. Vi s'vayzt oys, vert dort geredt nit vegn kremer nor vegn soaharim in a braytn farnem, vi vald soaharim, flaks soaharim usw. Di tabele iz genumen fun a regirungs shtayern-reshima farefntlekht in Disne.


In Disne 1797 1799 1802 1805 1847 1861 1897

Di tsal fun ale aynvoyner 1576 2089 2456 2411   6645 6756
Nit yidishe aynvoyner 1164 1404 1746 1719   3646 2139
Yidishe aynvoyner 42 685 710 692 1880 3000 4617
Nit yidishe socharim 39 40 110 160   -- --
Yidishe soacharim 46 24 17 11   -- --

Der tsuzamenshtel fun Disner bafelkerung un di tsal aynvoyner oyf a sochar

  % % Nit Oynvoyner oyf yedn sochar
Yar Yidn Yidn Yidn Nit Yidn

1797 25.0 75.0 9 30
1799 32.5 67.5 28 35
1802 28.5 71.5 63 14
1861 45.0 55.0 -- --
1897 68.0 32.0 -- --

Un yetst aynike maskanot:

  1. In meshech fun di 100 yar iz gevaksn di Disner bafelkerung 4 fakh.
  2. Der nit yidisher chelek fun Disner bafelkerung iz gevaksn 2 fakh.
  3. Di Disner yidishe bafelkerung iz gevaksn in meshech fun der tkufah mer vi 11 fakh
  4. In die yarn 1797-1805, 8 yar, iz geshtign di yidishe bafelkerung in Disner fun 25% biz 28.5%.
  5. In 1897 hat di yidishe bafelkerung geshtign biz 2/3 fun der algemayner tsal Disner birger.
  6. In gegnzats tsum vuks fun di yidishe aynvoyner in Disne vert di tsal yidishe socharim veyniker fun yar tsu tar. In 1797 iz geven yeder nayenter yid in Disne a sochar, un tsvishn di kristn yeder draysikster. In meshech fun di 8 yar iz der yidisher mischer in Disne gefaln biz 63 yidn oyf 1 yidishn sochar in kengzats tsum kristlekhn handle, vu yeder fertsnter kristlekher aynvoyner in Disne iz geven a sochar.

Der varheltnismesiker un absaluter gevuks fun der yidisher bafelkerung in Disne un zayer positsie in shtetishn handle zaynen nor a

p. 24

bayspil fun der lage fun di yidn in Rusland. Di gzirot un farbotn zoaynen geven der goral oykh fun Disner yidn. Zay habn nit gekent voynen in di derfer un in di hoyfn oder koyfn bodn. Di bafrayung fun di poyerim hat bay zay tsugenumen zayer parsanah als arendarn un farmitler un zay habn zikh gemuzt banogenen mit pedleray, kremera un mlakhut, Zayer ayntsiker miklat iz geven di shtat. Das kontsentrirn zikh in shtet iz oykh geeven a rezultat fun shtendikn pachad for pogromen un onfaln, velkhe di regirungs-krayzn habn untershtitst un fanondergeblazn di shinah in di niderike shikhtn fun rusishn folk. Gedikhte yidishe tsenters in di shtetlekh zaynen geven a mitl tsu zelbstfartaydikung.

Un vider dertseylt unz a yid in 1897, der yar izn velkhen Disner yidn zaynen geven 2/3 fun der algemayner bafelkerung, tsuliben farlouzn di derfer:

"Ver s'iz nit aroys mit gutn hat men aroysgetribn mit gevald. Fil zaynen aroysgetribn gevarn on rakhmanut, baglayt durkh oyfgeroytste poyerim oder militer. M'hat zay geshlogn azoy vi behemot un arayngebrakht in di shtet un shtetlekh. Dortn hat men zay ibergelazn oyfn gas on a dakh ibern kop. Iberhoypt iz geven groys di akhzarut fun girush fun di derfer in Vitebsker krayz."

Shver iz geven der goral fun dem rusishn yidntum un fun di Disner yidn tsvishn zay. Yedes yar mit ayre gzirot.

Vegn yar 1897 vert dertseylt, az Disner aynvoyner habn getseylt 6739 nefshot, tsvishn zay arum 4500 yidn, tsum grestn tayl-- kremer. Oych iz in Disne geven arum 265 tag orbeter. 8 mispakhot habn zizk basheftikt mit grins-tsuchkt oyf a shetakh fun 5 desiatin gedungenem bodn. Nokh 437 desiatin bodn habn di Disner yidn baarbete in der noenter savivah. In shtet iz geven a yidishe shule mit 170 shiler un shilerins.

Un tsum sof di tsal fun yidishe aynvoyner in di arumike kehilot fun Disner umgegnt in yar 1847:

Disne
1880
Globoke
2183
Druye
2366
Galobitsh
175
Germanovitsh
166
Sharkayshtshene
472
Luzshki
458
Postav
554
Lianpol
280
     

In yenem yar zaynen geven in Disner umgegnt erum 205,000 nafshot un tsvishn zay 20,732 yidn, d.h. hekher 10%.

A tipishe grenets shtat, a shtat, vas iz apgerisn gevarn oyf a kenstlekhn ofen fun ir natirlekher panorama, vas hat fun ir avekgenumen ire ekonomishe kveln tsulibn politishn matzav, iz Disne gevarn in 1921. Di lage hat sikh getsoygn bizn oysbrukh fun der tsveyater velt milchamah. Disne iz arvaytert gevarn fun der noenter ayznban stantise Borkovitsh un di Dvine hat oyfgehert dinen als a komunikatsie mitl tsu eksport kayn Rige in Baltishn Yam.

In di yarn hat zikh geendert di proportsie fun der bafelkerung in Disne. Hekher 80 prozent fun ire aynvoyner zaynen geven yidn. Der protses iz ershinen nokh in di nayntsiker yarn fun forikn yarhundert. Di kristn zaynen tsum merstntayl geven di regirungs baamte un nor a klayner tayl fun zay baalei-malakhut un kremer. Gants veynik kristn habn gearbet als tag-arbeter bay di yidishe aynvoyner.

Di yidn habn tsum grestn tayl geefnt kromen oder habn zikh garnumen mit handl fun flaks, fel, ayer usw. Nakhn 1921, ven der tsafon tayl iz apgerisn gevarn un ariber kayn Soviet Rusland, zaynen di klientn gevarn veyniker. Kromen habn zikh geshosn un geefnt un di yidishe kremer habn shver gehorevet tsu fardinen zayer broyt. S'zaynen take geven aynike yidn, velkhe habn zikh khlomarsht farnumen mit eksport, nor di zaynen geven beser gezagt nor farmitler fun

p. 25

eksportirer, velkhe habn zikh gefunen in Vilne un andere poylishe shtet. Oyser holts, vas oyf dem iz dergraykht gevarn an apmakh tsvishn Poyln un Rusland un hat ermeglekht eksportirn es mitn Dvine, zaynen ale andere s'charut gefirt gevarn bay vagns geshpant mit ferd, oyf nit kayn asfaltirte vegn, velkhe habn farloyrn zayer oyszen in di regntsaytn.

Oyser di baalei-malakhut, velkhe habn badint di ortike bafelkerung un oykh di kristn in der umgegnt, hat a groyser tayl fun di Disner yidn gefunen zayer broyt durkh shvere arbet in raynikn flaks, pedleray in di arumike derfer un afilu in kontrabande.

A shvern lebn habn gehat Disner yidn, aber das leben in der yidisher shtetl iz geven munter ful mit simchah, azoy vi chasidim kenen zikh frayen (formel zaynen in Disna nit geven kayn mitnagdim). Di yugnt iz geven ful mit lebnslust, maschilim, tsugebundn tsu der traditsie mit layb un lebn un trots der modernizatsie, velkhe hat farshpetikt tsu dergraykhn in shtetl, zaynen di aynvoynger geven farbundn mit der oyserlekher, algemayner un yidisher velt. Yugnt bavegungen, aliyah kayn eretz yisrael, politisher "gerangl", doktoyrim, advokatn, lerer,--frukht fun shafung un organizirung in farloyf fun 400 yar. Das alts iz geven in DIsne. Geven un mer nito.

--

^